Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ
Τοπική παράδοση αποδίδει τη διάδοση του χριστιανισμού στη Σάμο στους Αποστόλους Παύλο (πρβλ. Πραξ. 20, 15) και Ιωάννη. Για τον πρώτο μάλιστα πιστεύεται ότι αποβιβάστηκε στο νησί σε παραλία κάτω από το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, όπου και ιδρύθηκε την δεκαετία του ΄70 προσκυνητάρι αναμνηστικό του γεγονότος. Παρά τις σποραδικές πληροφορίες μας για την μετέπειτα εξέλιξη της Εκκλησίας της Σάμου, οι πιο ασφαλείς μαρτυρίες είναι τα ερείπια των χριστιανικών ναών και βαπτιστηρίων στο νησί, ως τον 5ο μ.Χ. αιώνα, οπότε αναφέρεται ο «Μιχαήλ Επίσκοπος Σάμου». Ακολουθεί μια σειρά επισκόπων, με τελευταίο, πριν από την «ερήμωση» του νησιού, τον Αρσένιο, που υπογράφει το 1417/8 ως επίσκοπος Σάμου και Ικαρίας.
Οι πληροφορίες μας ξαναρχίζουν γύρω στο 1578, οπότε η διαδοχή των επισκόπων χαρακτηρίζεται από κάποια κανονικότητα. Το 1623 η Σάμος ανακηρύχθηκε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως Αρχιεπισκοπή, με βοηθό επίσκοπο στην Ικαρία. Από τότε η ισχύς της τοπικής Εκκλησίας αυξάνει σταδιακά. Το 1633 ο S.Stochove αναφέρει την ύπαρξη ενός ιερέα ως αντιπροσώπου των κατοίκων σε κάποιο χωριό της Σάμου, που δεν κατονομάζει. Το 1768 δύο ιερείς συμμετέχουν στο «Συμβούλιο των Προεστών» ενώ τα έτη 1787 και 1801 τονίζεται η μεγάλη δύναμη του κλήρου στο νησί, καθώς επίσης και η έκταση της εξουσίας και τα δικαιώματα του επισκόπου.
Το 1864 η Αρχιεπισκοπή Σάμου προάγεται σε Μητρόπολη, με τίτλο του εκάστοτε μητροπολίτη: «Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας, Υπέρτιμος και Έξαρχος Κυκλάδων Νήσων». Το 1841 ο Μητροπολίτης Σάμου τοποθετήθηκε τεσσαρακοστός ανάμεσα στους μητροπολίτες του Οικουμενικού Θρόνου. Την εξέλιξη της τοπικής Εκκλησίας μπορεί να καταδείξει μια σύγκριση των στατιστικών στοιχείων που διαθέτουμε για την περίοδο 1875-1898. Τομή για την εξέλιξη αυτή υπήρξε ο νόμος Ηγεμονίας Σάμου του 1888 που ρύθμιζε τα αναγκαία προσόντα για το ιερατικό αξίωμα και καθόριζε τον αριθμό των ενοριών σε 69 και των ιερέων σε 124, έναντι 75 ενοριών και 130 ιερέων που υπήρχαν παλαιότερα.
Μετά την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα (11 Νοεμβρίου 1912) διατηρήθηκε στο Μητροπολιτικό Θρόνο ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος Βοντζαλίδης έως τον θάνατό του (1926), ενώ ο Μητροπολίτης Σάμου εντάχθηκε στην Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος. Ο διάδοχος όμως του Βοντζαλίδη Ειρηναίος Παπαμιχαήλ ανήκε στο κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η εκλογή του αποτέλεσε ένα είδος μετάβασης προς το νέο καθεστώς της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας, όπου ανήκε και η Μητρόπολη Σάμου μετά το 1912. Την περίοδο 1963-1965 διορίστηκε Τοποτηρητής της Μητροπόλεως ο μητροπολίτης Παροναξίας Επιφάνειος Καλαφάτης, μετά το θάνατο του Ειρηναίου και ως την εκλογή του Παντελεήμονα Χρυσοφάκη, ο οποίος το 1974 εξελέγη μητροπολίτης Θεσσαλονίκης αφήνοντας τον Θρόνο στον μητροπολίτη Παντελεήμονα Μπαρδάκο. Μετά την κοίμησή του, το καλοκαίρι του 1995, εξελέγη, χειροτονήθηκε και ενθρονίστηκε Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας ο σημερινός ποιμενάρχης μας κ. Ευσέβιος, Σάμιος από το Παλαιό Καρλόβασι.
Η έδρα του μητροπολίτη βρίσκεται στην πόλη της Σάμου με μητροπολιτικό ναό τον άγιο Νικόλαο και καθεδρικό ναό τον άγιο Σπυρίδωνα. Γενικώς καταβάλλεται φροντίδα να επισκέπτεται ο μητροπολίτης τα χωριά ή τα μοναστήρια που πανηγυρίζουν, και να ιερουργεί. Στην Ιερά Μητρόπολη Σάμου υπάρχουν επίσης Πρωτοσυγκελλεύων και Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος, καθώς και οι Αρχιερατικοί Επίτροποι Σάμου, Καρλοβασίων, Πυθαγορείου, Μαραθοκάμπου, Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου, Ραχών και Φούρνων. Η εγκαθίδρυση των Αρχιερατικών αυτών Επιτρόπων γίνεται από τον ίδιο τον μητροπολίτη με σχετική τελετή που.
Στην έδρα της Μητροπόλεως λειτουργεί Μητροπολιτικό Συμβούλιο με επτά μέλη, από τα οποία τέσσερις κληρικοί και τρείς λαϊκοί. Στην Εκκλησία της Σάμου επίσης ανήκουν ένα εκκλησιαστικό γηροκομείο (Καρλόβασι), εκκλησιαστικά συσσίτια (Σάμος) εκκλησιαστικές κατασκηνώσεις για μαθητές στην τοποθεσία Κότσικας, Επισκοπεία στο Καρλόβασι της Σάμου και στον Άγιο Κήρυκο της Ικαρίας, Πνευματικό Κέντρο (Σάμος), Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης (Σάμος), Μητροπολιτική Βιβλιοθήκη (Σάμος), το Κέντρο Εκκλησιαστικών Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών, το περιοδικό «Μεταμόρφωσις» και κέντρα νεότητος (Σάμος, Καρλόβασι, Πυθαγόρειο, Ικαρία).
Η Ικαρία, κατά κανόνα υπαγόταν στην δικαιοδοσία του εκάστοτε Μητροπολίτη Σάμου και Ικαρίας, ιδιαίτερα δε μετά το 1346. Σε ορισμένες ιστορικές περιόδους αναφέρεται η ύπαρξη και Επισκόπου Ικαρίας : Συγκεκριμένα αναφέρονται οι Επίσκοποι Κωνσταντίνος (12ος αι.), Πέτρος (1481-1521), Μεθόδιος (περί το 1590). Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ανασυστάθηκε επί ολίγον η Επισκοπή Ικαρίας, με Επισκόπους τους Ιωακείμ Καβίρη (1924-1926) και Νεόφυτο Κοτζαμανίδη, τον από Σουφλίου (1926-1931). Μετά την κοίμηση του τελευταίου, η Ικαρία επανήλθε στην Ιερά Μητρόπολη Σάμου και Ικαρίας, στην οποία ανήκει και το σύμπλεγμα των νησίδων των Κορσεών.
Πάντως οι διοικητικές δικαιοδοσίες τόσο Γενικού Αρχιερατικού επιτρόπου όσο και των Αρχιερατικών Επιτρόπων του νησιού περιορίζονται κυρίως στην εφαρμογή των αποφάσεων του μητροπολίτη και την επισήμανση των τοπικών προβλημάτων που υπάρχουν στα διάφορα χωριά. Μετά το 1970 τη Ιερά Μητρόπολη Σάμου και Ικαρίας έχουν επισκεφθεί επισήμως ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών κυρός Σεραφείμ, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών κυρός Χριστόδουλος, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών κ. Ιερώνυμος Β΄, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων κυρός Διόδωρος, ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, ο Αρχιεπίσκοπος Βαρσοβίας και Πάσης Πολωνίας κ. Σάββας και πολλοί Μητροπολίτες και Επίσκοποι της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Στις επισκέψεις αυτές, που αποτέλεσαν γεγονότα μεγάλης εκκλησιαστικής και πνευματικής σημασίας, αποδόθηκε ξεχωριστή επισημότητα και προβολή.